Oliedashboard Nederland

Bekijk dashboard in apart scherm.

Voor de levering van olie en olieproducten vertrouwt Nederland op internationale energiemarkten. Deze markten functioneren meestal goed, maar kunnen ook worden verstoord door onvoorziene gebeurtenissen. Dit zijn bijvoorbeeld conflicten, (natuur)rampen, aanslagen en uitvaardiging van handelsbeperkingen.

Om bij zulke gebeurtenissen schade aan de samenleving te voorkomen of beperken, heeft de Nederlandse overheid maatregelen genomen. Eén daarvan is het aanhouden van strategische olievoorraden door COVA. Deze voorraden kan Nederland inzetten bij een verstoring van het normale aanbod. Daarbij analyseert COVA doorlopend de oliesituatie in Nederland, zodat de overheid met die inzichten aanvullende maatregelen kan nemen. Meer informatie over mogelijke maatregelen bij een (naderende) oliecrisis staat in het Landelijk Crisisplan Olie.

De Nederlandse overheid heeft COVA gevraagd om de actuele oliesituatie voor iedereen inzichtelijk te maken in dit dashboard. De vakken hierboven zijn een overzicht van de indicatoren die het dashboard bijhoudt. Dit overzicht toont dat de voorraad van ruwe olie en olieproducten wordt bepaald door de balans in raffinage, import/export en consumptie. Prijzen kunnen een afspiegeling zijn van (on)balans en sturen de markt. Samen tonen deze indicatoren in welke mate vraag en aanbod van olie en olieproducten met elkaar in balans zijn. Daarmee geven ze een actueel beeld van de Nederlandse oliemarkt.

Prijzen

Bekijk op apart scherm. Bron: S&P Global Commodity Insights.

Vraag en aanbod van olie worden in balans gebracht op de groothandelsmarkt. Op deze wereldmarkt komen grote kopers en verkopers van olie een prijs overeen die een afspiegeling vormt van de balans tussen aanbod en vraag naar olie. De prijs van ruwe olie op de groothandelsmarkt is een belangrijke indicator van de mate van stabiliteit in de markt. Bovenstaand figuur toont de prijs van ruwe olie en een selectie van olieproducten.

Bekijk op apart scherm. Bron: CBS Statline.

Nederlandse consumenten kopen hun brandstoffen aan de pomp, niet direct op de groothandelsmarkt. De prijs aan de pomp, inclusief belastingen, geeft een meer gedetailleerd en direct beeld van de oliemarkt voor consumenten in Nederland. Deze prijs wordt hoofdzakelijk bepaald door belastingen (BTW), accijnzen, voorraadheffing, EUR-USD koersveranderingen en kosten die bedrijven maken voor het raffineren en verkopen van brandstof aan de pomp (transport, opslag, pompbemensing). De prijs aan de pomp is daarom anders dan die op de groothandelsmarkt.

Voorraad

Bekijk op apart scherm. Bron: CBS Statline, RVO en COVA.

Ruwe olie en olieproducten worden opgeslagen in grote opslagtanks. Als wij als land meer consumeren dan er fysiek aangeboden wordt, dalen de aanwezige fysieke voorraden. Ook hogere exporten kunnen leiden tot voorraaddalingen. Veranderingen in fysieke voorraden geven dus een indicatie van de balans tussen vraag en aanbod. Voorraden worden uitgedrukt in Kton (zie grafiek) of in dagen verbruik. Dit aantal dagen geeft een indicatie hoelang het duurt voordat de voorraden volledig op zouden zijn, als er geen enkele productie, import en export meer is. Het volledig stoppen van de olieproductaanvoer is onwaarschijnlijk. Nederland heeft maatregelen achter de hand voor het geval voorraden geheel opgebruikt raken.

We onderscheiden twee typen olieproductvoorraden: commerciële voorraden en strategische voorraden. Commerciële voorraden zijn vrij verhandelbaar op de markt. Strategische voorraden worden aangehouden om te kunnen bijspringen bij een grote verstoring van de aanvoer. Dit gebeurt volgens wettelijke voorschriften.

Bovenstaand figuur toont de vrij beschikbare commerciële voorraad voor diesel en gasolie. De commerciële voorraad voor deze producten is extra belangrijk om in de gaten te houden, omdat Europa zelfstandig niet genoeg diesel produceert om aan de Europese vraag te voldoen. Diesel is van groot belang voor de economie, met intensief gebruik voor logistiek, landbouw, bouw, (binnen)vaart en personentransport. Bovendien heeft de dieselmarkt het meeste effect ondervonden van de sancties die zijn opgelegd na de Russische inval van Oekraïne. Om goed voorbereid te zijn op eventuele marktverstoringen, beschikt de Rijksoverheid over actuele informatie over de commerciële voorraden diesel en gasolie.

Bekijk op apart scherm. Bron: RVO en COVA.

Strategische voorraden zijn bedoeld voor gebruik bij aanbodverstoringen en noodsituaties. Als er bijvoorbeeld een tekort is aan diesel, dan kan de overheid besluiten om (een deel van) de strategische dieselvoorraad te gebruiken. In Nederland beslist de minister over de inzet van deze strategische voorraden.

Bovenstaande grafiek geeft aan hoeveel strategische voorraad Nederland beschikbaar heeft (in Kton). De voorraden uitgedrukt in dagen verbruik tonen aan hoelang het duurt voordat de voorraden volledig op zouden zijn, als er geen enkele productie, import en export meer is. Naast de Nederlandse strategische voorraad diesel en gasolie, heeft Nederland strategische voorraden voor ruwe aardolie en andere olieproducten zoals benzine en vliegtuigkerosine.

In 2022 heeft de Rijksoverheid besloten de strategische voorraad voor diesel te verhogen. Dit vanwege de onrustige internationale context en de veranderde oliemarkt sinds de sancties op Rusland. Deze stijging is duidelijk zichtbaar in de grafiek.

Bekijk op apart scherm. Bron: Insights Global.

Olieproductvoorraden worden gemakkelijk van land naar land en van werelddeel naar werelddeel verplaatst. Geografische prijsverschillen zijn hierbij bepalend. De Nederlandse en Belgische havens vormen samen een handelscentrum voor brandstoffen. Internationaal staat dit bekend als het Amsterdam-Rotterdam-Antwerpen cluster (ARA). Vanuit dit cluster stromen brandstoffen naar het Europese achterland en de rest van de wereld. Omdat Nederland en België zeer nauw verbonden zijn met pijpleidinginfrastructuur en waterwegen, maakt de oliemarkt eigenlijk geen onderscheid tussen voorraden die in grote terminals in Nederland of België liggen. Dit cluster met voorraden wordt gezien als één geheel.

Bovenstaande grafiek toont de voorraad van verschillende producten in onafhankelijke opslagterminals in het ARA-cluster. Onafhankelijk betekent dat opslag op olieraffinaderijen niet meetelt. De indicator wordt wekelijks bijgewerkt en is dé marktstandaard voor het meten van de voorraden in het ARA-cluster. Daarom is deze indicator ook opgenomen in dit dashboard.

Raffinage-activiteit

Bekijk op apart scherm. Bron: JODI.

De olieraffinaderij is de plek waar ruwe olie wordt omgezet in olieproducten zoals benzine, diesel en kerosine. Raffinaderijen kunnen inactief zijn omdat er bijvoorbeeld (on)gepland onderhoud plaatsvindt, er een incident heeft plaatsgevonden of omdat er een staking is.

Bovenstaande grafiek geeft de raffinage-activiteit weer van de vijf Nederlandse raffinaderijen. Er is te zien of de Nederlandse raffinaderijen meer of minder produceren ten opzichte van het gemiddelde over vijf jaar en van een jaar terug. Dit geeft een indicatie van de hoeveelheid olieproducten die vanuit Nederlandse raffinaderijen beschikbaar komen voor de markt.

Productie van olieproducten in een raffinaderij vormt samen met de import de aanbodkant van de olieproducten. Als het aanbod lager is dan de vraag, is er sprake van een tekort. Dat betekent dat de productvoorraad af zal nemen. COVA en het IEA houden ook de raffinage-activiteit in buurlanden en de rest wereld in de gaten.

Consumptie

Bekijk op apart scherm. Bron: CBS statline.

Bovenstaande grafiek toont de consumptie van olieproducten in Nederland. Hierin is alle consumptie verwerkt door weg- en scheepsverkeer, bouw, landbouw en industrie. Ook vliegtuigen en schepen die brandstof tanken in Nederland zijn meegeteld.

De finale energievraag betekent het brandstofgebruik door industrie, huishoudens, diensten, landbouw en vervoer. Met bunkering bedoelen we het tanken van brandstof door vliegtuigen en schepen met een internationale bestemming.

In de grafiek is te zien dat de totale vraag naar brandstoffen in Nederland over de jaren afneemt. Echter, de afname is niet gelijk verdeeld over de producten. Zo hebben de benzine en kerosinevraag na de ‘coronadip’ weer een stijging doorgemaakt.

Import- en exportstromen

Bekijk interactieve kaart op apart scherm. Bron: import en export.

COVA heeft deze kaart ontwikkeld om gemakkelijk inzicht te geven in de importafhankelijkheid van olie. Hiervoor is import- en exportdata van Eurostat geaggregeerd en visueel gemaakt. De inhoud van deze webpagina is met grote zorgvuldigheid samengesteld. Er kunnen geen rechten aan worden ontleend.

Energie die we in Nederland wel gebruiken maar niet zelf produceren, moet worden geïmporteerd. Binnenlandse productie van ruwe aardolie is minimaal in Nederland. Hierdoor heeft de EU als geheel en Nederland in het bijzonder een grote importafhankelijkheid van ruwe aardolie. Voor olieproductie ligt deze afhankelijkheid anders. Mede door de gunstige ligging kent Nederland relatief veel raffinaderijen en opslagterminals voor vloeibare brandstoffen. Hierdoor is Nederland samen met België een internationaal distributiecentrum voor de opslag en handel van bijvoorbeeld benzine, diesel en scheepsbrandstof (stookolie).

Deze interactieve kaart visualiseert de handel in ruwe olie en olieproducten van EU-landen, op basis van Eurostat data. De kaart geeft de netto-importrelaties weer. De kaart toont de importafhankelijkheid van Nederland en van de EU. De mate van importafhankelijkheid verschilt per land en product en kan in verloop van tijd toe- of afnemen.

Zo gebruikt u de kaart: De kaart toont netto-importstromen die van buiten de EU worden geïmporteerd in het rood. Netto-exportstromen die EU-landen verlaten zijn weergegeven in het blauw. Met de tijdsbalk onderin kunt u een specifieke periode vanaf januari 2021 selecteren. In het zoekveld rechts bovenin kunt u een selectie van landen invoeren, waarover dan de gekozen handel (product) uit het linker selectieveld wordt getoond. Met de afspeelknop ziet u een animatie van veranderende importverhoudingen. In- en uitzoomen is zowel beschikbaar met de muis als via de pijlen rechtsboven.

De kaart staat standaard ingesteld op het tonen van netto-import van diesel voor enkel Nederland. Hiermee laat de kaart zien dat Nederland een uitzonderlijk grote dieselproductie heeft ten opzichte van het eigen gebruik. De aanwezigheid van verschillende raffinaderijen maakt Nederland de grootste EU-exporteur van diesel. Door ‘Nederland’ te verwijderen uit het selectieveld rechtsboven ziet u de netto-importstromen van alle EU landen.

Voor diesel heeft de EU als geheel een netto tekort dat dient te worden aangevuld met importen van buitenaf. De kaart toont dat in 2021 en 2022 veel van de EU-dieselimporten uit Rusland kwamen. Na de invoering van sancties op Russische olie en olieproducten verdween de rechtstreekse oliehandel met Rusland. Dieselimporten uit het Midden-Oosten, de Verenigde Staten en India namen toe.

Met het selectieveld linksboven kunt u ook de netto-importpositie van andere olieproducten en ruwe aardolie verkennen. Nederland en de EU hebben een overschot aan benzineproductie. Landen in Noord en Zuid-Amerika en in Afrika importeren deze producten uit Europa, specifiek vanuit Amsterdam. Dit ziet u door in de lijst ‘Gasoline’ te selecteren.

Olie in perspectief

Bron: CBS tabellen Energiebalans; aanbod, omzetting en verbruik en Energiebalans; aanbod en verbruik, sector

Veruit het grootste gedeelte van alle energie in het Nederlandse energiesystem is bestemd voor doorvoer. Slechts een kwart van alle energiestromen in Nederland is bestemd voor eigen consumptie, driekwart gaat naar export. Dit komt met name door de grote raffinage- en chemiesectoren, opslag en handel. Nederland is hierin uniek ten opzichte van andere EU-landen. Bovendien heeft Nederland een uitgebreide pijpleidinginfrastructuur die de raffinaderijen verbindt met luchthavens en buurlanden.

Als grootste benzinehaven ter wereld is Amsterdam een toonaangevende speler op de oliemarkt, met veel tankopslagterminals en capaciteit om producten naar de juiste exportspecificaties te mengen (blending). Ook kent Nederland een grote olieopslagsector. De totale Nederlandse opslagcapaciteit voor ruwe olie en olieproducten in Nederland betreft ongeveer 39mln m3. De haven van Rotterdam is de grootste haven van Europa, de 10e containerhaven van de wereld en behoort tot de top drie bunkerhavens ter wereld.

De beschreven doorvoer is inzichtelijk gemaakt in het interactieve Sankey diagram van de totale Nederlandse energiebalans. De kleuren representeren de afzonderlijke energiedragers. De dikte van iedere stroom is naar rato van de daadwerkelijke energiehoeveelheid. Een Sankey diagram wordt gelezen van links naar rechts, met linksboven een ‘import’ stroom en rechtsboven een ‘export’ stroom. Ook is er aan de linkerkant een stroom met binnenlandse ‘productie’ van energiedragers (voornamelijk aardgas) en aan de rechterkant een ‘eindverbruik’ stroom. Internationale luchtvaart- en scheepvaartbunkers worden volgens de regels niet gerekend tot Nederlands energiegebruik en zijn daarom een aparte uitstroom op de energiebalans.

Bron product slate: CBS Statline

Nederland heeft een energie-intensieve economie. Olieproducten leveren het grootste deel van het finale energiegebruik van Nederland. Als ook de leveringen aan de internationale luchtvaart- en zeevaartbunkers worden meegeteld, is het aandeel van olieproducten zelfs groter dan alle andere energiedragers bij elkaar. Het finale energiegebruik in Nederland bestond in 2023 voor 44% uit ruwe olie en olieproducten. Dit is exclusief internationale luchtvaart- en scheepvaartbunkers. Inclusief deze bunkerbrandstoffen zou dit 56% zijn.

Het verschil tussen energetisch en niet-energetisch gebruik van energiedragers is de inzet en toepassing ervan. Energetisch gebruik betreft de omzetting van energiedragers om hun energie-inhoud, naar onder andere beweging, warmte of licht. Voorbeelden zijn voortstuwing van treinen en vliegtuigen, verwarming van huizen en kantoren en het verlichten van straten en kassen. Het niet-energetisch gebruik betreft het gebruik van energiedragers als grondstof voor o.a. de chemie, dit zijn bijvoorbeeld plastics voor cosmetica, luiers, PET-flessen, bouw- en isolatiematerialen, medische hulp- en beschermmiddelen en kleding.

In het Nederlandse energiesysteem worden primaire energiedragers (zoals bijvoorbeeld ruwe aardolie, biomassa, gas, kolen) geconverteerd naar secundaire energiedragers (zoals bijvoorbeeld elektriciteit, olieproducten, warmte etc.) Finaal energiegebruik zijn energiedragers die direct door de eindgebruiker worden geconsumeerd. Primaire energiedragers kunnen direct worden gebruikt (zoals biomassa in een pellet kachel, gas voor verwarming of zonnepanelen voor stroom), maar ook omgezet worden naar andere energiedragers (zoals gas voor de productie van elektriciteit of biomassa voor de productie van hernieuwbare bio-ethanol). Bovenstaand taartdiagram toont het finaal energiegebruik, waarbij het aandeel elektriciteit dus ook voor een deel gemaakt is met hernieuwbare energie. Zie hiervoor ook het Sankey diagram. Ook in de olieproducten zijn hernieuwbare componenten opgenomen (zoals bio-ethanol in de E10 benzine).